VAREŠ: SEĆANJE NA HUMANU MISIJU BORACA VOJSKE REPUBLIKE SRPSKE PREMA HRVATSKIM CIVILIMA

Svakog 5. novembra Bošnjaci - bosanski Muslimani u Varešu, gradiću u srednjoj Bosni, slave "Dan oslobođenja grada", dok istovremeno pripadnici hrvatskog naroda obeležavaju ovaj datum kao Dan sećanja na egzodus i stradanje Hrvata. 

Sa druge strane, Srbi ovaj datum uopšte ne spominju iako je tada ispisana jedna od najznačajnijih stranica u knjizi herojskih podviga i humanih dela boraca Vojske Republike Srpske. 

Humanost koju je srpski narod pokazao prema ugroženom i prognanom hrvatskom stanovništvu danas je, nažalost, tek zaboravljena epizoda ratnih zbivanja. A upravo taj trenutak zaslužuje da bude prepoznat u javnosti i da svim mlađim generacijama bude zvezda vodilja i jedno svetlo nade u mračnim i burnim vremenima.

Tih ledenih novembrskih dana 1993. za vreme trajanja rata u Bosni i Hercegovini, odigrali su se tragični događaji po celokupno stanovništvo Vareša, gradića u srednjoj Bosni. Muslimanske oružane snage su ušle u ovaj grad i osvojile ga a celokupno srpsko i hrvatsko stanovništvo tada biva  proterano. Kuće i društveni objekti u vlasništvu Srba i Hrvata su zapaljeni i demolirani, imovina je opljačkana, a katoličke i pravoslavne svetinje su minirane ili devastirane. Civili koji nisu stigli da se evakuišu ili jednostavno nisu želeli da napuste svoje domove platili su životom, a deo njih se i danas vode kao nestali. Formirani su logori i zatvori za srpske i hrvatske civile..

VAREŠ - "MALI RIM"

Na nadmorskoj visini od 829 metara, okružen prirodnim lepotama i brojnim rudnim bogatstvima, smešten je gradić Vareš. Vareš se nalazi u kotlini reke Stavnje a udaljen je 45 kilometara severozapadno od Sarajeva. Okružen je planinama Kapija, Stijene, Zvijezda i Perun. Mesto gde su se vekovima unazad susretale i ukrštale različite kulture, tradicije i običaji prozvano je još od davnina “Malim Rimom” i “Jugoslavijom u malom”. 

U Varešu su prema popisu stanovništva iz 1991. godine relativnu većinu činili Hrvati sa udelom od 40,6 posto, Muslimana-Bošnjaka je bilo 30,23 posto a Srba 16,41 posto. Demografske promene, ratni mortalitet i prisilna migraciona kretanja značajno su promenila etničku sliku te danas imamo situaciju da Muslimani-Bošnjaci čine apsolutnu većinu, dok je udeo Srba doslovno desetkovan.  Broj Srba se iz godine u godinu sve više smanjuje a mnoga sela ostala su pusta i nenaseljena. Sagledavajući hronološki stvari iz današnje perspektive, brojni istoričari i analitičari danas ističu da je plan bošnjačkog/muslimanskog rukovodstva bio da Vareš "očiste" od Srba i Hrvata i tako stvore potpuno etnički čist grad. Gledajući današnji popis stanovništva, nažalost, može se zaključiti da je bošnjački vojni vrh u toj nameri u velikoj meri i uspeo.

Vareš se do novembra 1993. nalazio pod kontrolom Hrvatskog Vijeća Obrane (HVO). U gradu je osim domaćeg hrvatskog stanovništva bio smešten i veliki broj hrvatskih izbeglica koje je muslimanska vojska proterala iz različitih delova srednje Bosne. Treba istaći da je u Varešu još 1992. spas potražio i veliki broj srpskih civila, proteranih uglavnom iz Sarajeva i drugih ratom zahvaćenih područja. Oni su od strane hrvatskog stanovništva bili veoma dobro prihvaćeni, tu su se osećali bezbedno i sigurno a posebno mesto u kolektivnom sećanju vareških Srba ima bolnica gde su svi pacijenti i ranjenici nezavisno od njihove nacionalne pripadnosti imali jednak tretman i pružena im je sva medicinska pomoć. Hrvatski lekari su pružali pomoć čak i ranjenim srpskim borcima, pripadnicima Vojske Republike Srpske. Isto tako,  na drugoj strani linije na području sarajevskih opština Ilidža i Ilijaša koje su bile pod kontrolom VRS, srpski lekari i medicinski stručnjaci (među kojima je čuveni primarijus dr Miodrag Lazić) nesebično su pomagali i spašavali živote kako Srbima, tako i hrvatskim civilima i vojnicima.

HUMANOST VOJSKE REPUBLIKE SRPSKE U VAREŠU

Hrvatska sela bivaju napadnuta već u leto 1993. godine kada veliki broj ljudi biva primoran da napusti svoje domove. Upravo u tom periodu značajnu ulogu su odigrali pripadnici Vojske Republike Srpske koji su na sve načine pokušali da olakšaju tešku sudbinu hrvatskog stanovništva te surovu realnost učine što podnošljivijom. Hrvatski izvori beleže da je "zbog stalnog straha od muslimansko-bošnjačkog nasilja, krajem avgusta 1993. godine započela evakuacija žena i dece hrvatske nacionalnosti iz ovog grada. Tako je u dva konvoja posredstvom VRS preko srpskih teritorija u Hercegovinu prebačeno ukupno 3.200 dece i žena."

Zahvaljujući mnogobrojnim humanitarnim akcijama Vojske Republike Srpske još od 1992. je spašeno desetine hiljada života na području Srednje Bosne; civili su uspešno evakusani iz neprijateljskih okruženja, odbranjena su mnoga sela i gradovi a prognanima je pružena sva moguća pomoć. Ta pomoć je pružana svim civilima nezavisno od njihove verske i nacionalne pripadnosti a jedna u nizu takvih akcija humanitarnog karaktera zbila se i u Varešu.

U novembru 1993. godine muslimanska vojska tzv. Armije BiH izvršila je sveopšti napad na sam grad Vareš zbog čega u egzodus odlazi do tada većinsko hrvatsko stanovništvo. Iz grada u progonstvo odlazi i manji broj Srba koji su ovde ostali. Hrvatsko i srpsko civilno stanovništvo našlo se u velikoj panici i strahu. Odjednom su postali stranci u vlastitome gradu! U strahu za sopstvene živote bivaju prinuđeni da napuste svoja ognjišta, svoj grad u kojem su rođeni, gde su odrasli i gde su proživeli neke od najlepših trenutaka u životu. Među nezaštićenim narodom je vladao pravi haos a Hrvati su posebno strahovali i zbog mogućih zločina budući da su do tog momenta počinjena mnogobrojna zlodela muslimanske vojske nad hrvatskim stanovništvom u Travniku, Novom Travniku, Jablanici, Fojnici, Prozoru, Vitezu...

U tom momentu doneta je odluka da hrvatski civili i vojnici preko srpske teritorije krenu u egzodus ka Kiseljaku.  Rukovodstvo Vojske Republike Srpske je drage volje prihvatilo predlog spremno da pomogne ugroženom stanovništvu a vrlo brzo su se u akciju spašavanja uključili i srpski civili, meštani vareških i sarajevskih sela. 

Više hiljada bespomoćnih hrvatskih civila – žena, dece, starih i mladih, ranjenih i bolesnih uputilo se stazama egzodusa ostavljajući za sobom svoje kuće i stanove, imanja i dragocenosti na milost i nemilost napadačima. Nije bilo ni vremena ni načina poneti sa sobom bilo šta vredno! Nepregledne kolone autobusa, kamiona i automobila prepunih žena i dece jasno su oslikavali tragediju koja je snašla stanovnike ovog kraja. Ipak, najvažnije je bilo spasiti vlastite živote kao i živote najmilijih. Sa civilima su preko srpske teritorije krenuli i mnogi ranjeni vojnici – pripadnici HVO-a, javili su tada reporteri STV-a. Po Varešu su tih novembarskih dana sa položaja tzv. Armije BiH počele da padaju granate koje su pogađale dečija igrališta, kuće, zgrade, crkve što je bilo jasno upozorenje svima koji odluče da ostanu kakva ih sudbina očekuje!

U spas unesrećenom i izgladnelom hrvatskom stanovništvu tada priskače srpska vojska i srpski civili. Ranjenicima i bolesnima je odmah pružena sva medicinska pomoć. Mnoge porodice, žene sa decom su primljene u srpske kuće gde im je ponuđen smeštaj, hrana, lekovi i osnovne namirnice. Omogućen im je prevoz, prevoženi su gde god su želeli. Otvoreni su i privremeni kolektivni centri gde su ljudi primljeni i ugošćeni kao kod svoje kuće o čemu su svedočili i sami Hrvati nebrojano mnogo puta. Gotovo identična situacija dogodila se i na Vlašiću kada je srpska vojska prihvatila više hiljada hrvatskih izbeglica koje je vojska tzv. Armije BiH prognala iz Travnika i Lašvanske doline pruživši im pomoć i smeštaj.

SEĆANJA SRPSKIH VOJNIKA I HRVATSKIH CIVILA NA NOVEMBARSKE DANE

O akciji spašavanje hrvatskog stanovništva, te njihovom zbrinjavanju svoje mišljenje su godinama unazad dali brojni učesnici ovih ratnih događaja. Major Vujadin Popović ispričao je novinarima STV-a te 1993. godine:

- Sam način na koji ih  je primio srpski narod i Vojska Republike Srpske uliva im dodatnu sigurnost u njihovu ličnu bezbjednost i bezbjednost njihovih porodica. Oni bi se tako sigurno željeti osjećati i tamo kad pređu. – rekao je major Popović.

Pukovnik Spasoje Čojić rekao je novinarima STV-a kako su pripadnici Vojske Republike Srpske ispunili svoju misiju i pomogli svima kojima je pomoć bila neophodna:

- Prema našim saznanjima koja su vjerodostojna, obzirom da je Vojska Republike Srpske taj posao krajnje korektno i ljudski obavila i prihvatila hrvatske žene, đecu, iznemogle, starce i prebacila u Kiseljak. Radi se o cifri preko 5000 ljudi…Danas je konačno posljednji konvoj, koga ćemo isto tako uraditi 7. novembra…idemo za Sokolac i iz Sokoca ćemo prebaciti hiljadu žena i đece takođe za Kiseljak. Ja ne znam za slične primjere da je neprijateljski vojnik radio ono što je radi moj vojnik, pripadnik Vojske Republike Srpske u ovih zadnih, da kažem, četiri mjeseca kako su borbe Hrvata i muslimana postale žešće i taj sukob u Bosni i Hercegovini kulminirao - rekao je pukovnik Čojić.

Goran Šehovac, bivši pripadnik vojne policije Ilidžanske brigade Vojske Republike Srpske (VRS), svedočio je više puta o pomoći koju su srpska vojska i policija pružile Hrvatima prilikom evakuacije iz Vareša u jesen 1993. godine. Svedok je rekao da je njegova jedinica dobila naređenje da pomogne pri premeštanju hrvatskih civila iz Vareša ka Kiseljaku. On se, opisao je, u taj proces uključio entuzijastično, noseći hrvatsku decu na leđima i pomažući drugim civilima. Više puta je ponovio da je izuzetno ponosan na svoju ulogu u toj akciji.

Ni hrvatski civili nisu se libili da stanu pred kamere i izraze javno zahvalnost srpskom narodu. Tako je jedna vidno uznemirena Hrvatica rekla novinarima STV-a da želi otići na sever Srbije, u Suboticu, gde ima čak četiri devera, te da u potpunosti veruje Srbima sa kojima je odrasla.

Mladi Hrvat Ivo dodao je da želi otići u Beograd te da su oni u Varešu živeli sa Srbima vekovima i da nikada nisu imali problema sa komšijama.

Tomo Lovrić, penzioner od 82 godine, posvedočio je tada da su mu pripadnici Vojske Republike Srpske spasili život i zaštitili ga od dojučerašnjih komšija Muslimana. Tomo je istakao da nikada nije pomislio da može biti oteran sa kućnog praga. Hrvatski vojnik Antun ranjen je od muslimanske granate tokom napada na grad Vareš, a srpski vojnici odmah su mu pružili svu neophodnu pomoć na čemu se i javno zahvalio svima. Njegove povrede su sanirane zahvaljujući brzoj intervenciji srpskog saniteta, a istovremeno su članovi njegove porodice - supruga i dvoje dece takođe zbrinuti na sigurno zahvaljujući srpskom stanovništvu.  

RAT POČEO SRPSKIM ŽRTVAMA!

Iako muslimanski mediji i boračka udruženja potenciraju da su rat u Varešu počeli Hrvati, okrivljujući ih za sva dešavanja, mora se jasno naglasiti da su to sve neosnovane optužbe koje nemaju uporište u realnosti. Rat u ovom gradiću je počeo srpskim žrtvama još u proleće 1992. kada su napadnuta i zapaljena srpska sela. Najteže je bilo tokom juna 1992. kada je desetine srpskih civila iz više sela i zaseoka vareške i ilijaške opštine ubijeno i ranjeno tokom napada muslimanske vojske. Pred pravosudnim organima BiH se vodi i sudski postupak protiv počinilaca ovih nedela - pripadnika muslimanske tzv. Armije BiH. 

Prema podacima Republičkog centra za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica na području Vareša postojali su logori i zatočenički objekti za Srbe. Oni su bili smešteni u podrumu škole u naselju Majdan preko puta železare ali i u mesnom Domu penzionera, te u privatnim kućama. U napadu bošnjačke vojske na grad Vareš početkom novembra 1993. zarobljen je veći broj civila srpske nacionalnosti, uglavnom žena i dece. Republički centar identifikovao je četvoro dece iz porodice Marković koja su 02.11.1993. bila zatočena od strane vojske tzv. Armije BiH u selu Pogar u podrumu jedne porodične kuće. Reč je o Borki (2) i njenom bratu Veliboru Markoviću (6) kao i Milenku (4), te njegovoj sestri Mileni Marković (5). Ova deca su zajedno sa roditeljima i drugim zatočenim civilima bila izložena psiho-fizičkoj torturi a korišćeni su i kao živi štit. Na slobodu su pušteni tek šest meseci kasnije kada su prebegli na srpsku teritoriju. 

Podaci sarajevskih i bošnjačkih organizacija navode kako je tokom i nakon rata došlo do značajne promene etničke slike i strukture srpskih naselja, te kako su četiri većinski srpska sela postala  bošnjačka, a kako je čak šesnaest srpskih sela ostalo potpuno nenaseljeno i ona danas više ne postoje. Takav je slučaj sa npr. mestima Žižci, Samari, Poljanice, Seoci, Letevci, Kunosići, Blaža... Reč je o mestima koja su popaljena i opljačkana i iz kojih je prognano celokupno stanovništvo.  

STRADANJE HRIŠĆANSKIH SVETINJA

Nemi svedok srpske patnje svakako je i pravoslavna Crkva Pokrova Presvete Bogorodice u Varešu, jedna od najlepših svetinja u Bosni i Hercegovini. Ova božija kuća ostala je sačuvana i spašena od devastacije zahvaljujući meštanima hrvatske nacionalnosti mada je sa padom grada i ona kamenovana i pretrpela je blaža oštećenja.

Katolička Župna crkva u selu Borovica (opština Vareš) sagrađena je 1924., posvećena 1925., a obnovljena 1959. godine. Tih novembarskih dana 1993. muslimanski ekstremisti su minirali i zapalili ovu župnu crkvu, veronaučnu dvoranu i župnu kuću zajedno sa arhivom i bibliotekom. Potom su oštetili i kapelu Borovičke njive, a sve Hrvate sa područja ove župe proterali su u izbeglištvo. . U Gornjoj i Donjoj Borovici u potpunosti je uništena katolička crkva i župna kuća. Križ na platou ispred crkve je takođe srušen i razbijen a podaci lokalnih udruženja navode da su sakralni objekti devastirani i u Kopijarima, Duboštici, Miru, Bijelom Borju, Gornjoj i Donjoj Vijaci, Krčevinama, Očeviji, Pogarima, Vareš Majdanu i drugdje.

MISIJA VRS - GEST VREDAN POŠTOVANJA

Akcija spašavanja hrvatskih civila jasno oslikava karakter rata i ulogu Vojske Republike Srpske koja se godinama pokušava predstaviti na jedan potpuno drugačiji način. Svedoci smo da je srpski narod zahvaljujući propagandi i netačnim informacijama često bio izložen satanizaciji. Časna odbrana kućnog praga bila je okvalifikovana kao nekakva "agresija" a istina o ovim humanitarnim, odbrambenim akcijama se uporno i danas zataškava, prećutkuje i prikriva kako bi se postojeći mit o "lošim Srbima" i crno-beloj slici rata održao!  Vojska Republike Srpske, stvorena sa jedinim ciljem da odbrani i sačuva srpsko civilno stanovništvo od progona i zločina, pokazala je nebrojano puta svoju humanost, čast i poštenje. Možda je najbolji primer svima nama dao i  načelnik opštine Vareš - Zdravko Marošević, koji svake godine odaje poštu svim žrtvama. Ovaj ratni veteran, bivši borac Hrvatskog Vijeća Obrane (HVO)  javno je pre nekoliko godina istakao da bi vrlo rado odao počast i srpskim žrtvama, civilima i borcima VRS, te da svaka žrtva zaslužuje poštovanje i pijetet. Njegova izjava naišla je na veliki broj pozitivnih komentara i pohvala.

autor: istoričar-sociolog Igor Mitić, Beograd