IGOR MITIĆ: HRONIKA FOČANSKIH SVETINJA, VERA JAČA OD RUŠEVINA

 

Црква у Јабуци, Foto: FB/ Моја Миљевина 

Foča nesumnjivo zauzima jedno od centralnih mesta u bogatoj srpskoj istoriji i kulturnom pamćenju srpskog naroda. Ona predstavlja neodvojiv deo našeg identiteta - ona je bastion pravoslavlja, kolevka srpske kulturne baštine i čuvar tradicije. Upravo ovde, na mestu gde se spajaju reke Tara i Piva, tu gde se formira  Drina...e baš tu se doslovno ispisivala istorija! Ta istorija uklesana je u svaki kamen, ona je proživljena kroz svaki pogled sa visokih planina, nastanjena je u svaki zvuk zvona sa manastira...

Doslovno svako mesto, selo ili zaselak u fočanskom kraju nosi sa sobom posebnu priču, vlastite običaje i duh koji ga razlikuje od susednog. A opet, u toj raznolikosti utkano je zajedništvo koje ovoj regiji daje neponovljivu autentičnost i prepoznatljiv kulturni pečat.

Foču krase nestvarno lepi i fascinantni pejzaži i netaknuta priroda, te ne treba čuditi što je ona danas prestonica turizma i jedno od najposećenijih mesta u regiji. Odlikuje se izuzetnim prirodnim bogatstvima, zatim najvećim i najstarijim nacionalnim parkom u Bosni i Hercegovini kao i najvišim vrhom u BiH. Karakterišu je još i najočuvanija prašuma u Evropi, sedam glečerskih jezera na jednoj od najlepših balkanskih planina – Zelengori, te najdublji kanjon u Evropi, jedinstveni prirodni fenomen Pješčane piramide.

Njena istorija je veoma bogata ali i turbulentna. Među prvim asocijacijama na Foču svakako jeste njena slavna prošlost - hrabrost srpskih boraca, neustrašiva viševekovna borba za slobodu ovekovečena slavnim bitkama i vojničkim pobedama. Stanovnici ovog grada neumorno čuvaju uspomene na svoje pretke ne dajući zubu vremena da obriše sve te značajne segmente naše prošlosti. Fočanska regija oduvek je bila i centar verskog života, od davnina su se ovde čuvali i negovali pravoslavni običaji koji su se prenosili sa generacije na generaciju.

Znamenitost ovog mesta smeštenog na razmeđu Drine i Ćehotine, nesumnjivo, čine i sakralni, verski objekti među kojima se svakako izdvajaju Hram Svetog Nikole, Hram Svetog Save, Hram  Preobraženja Gospodnjeg u Jabuci, Hram Svetog Vasilija Ostroškog i Svetog Petra Dabrobosanskog u Velečevu, Crkva Svetog Nikole u Rijeci Čelebićkoj, Hram Uspenja Presvete Bogorodice u Čelebićima, Hram Uspenja Presvete Bogorodice na Luću, Crkva Svetog Konstantina i Carice Jelene na Okolištima, Hram Svetog Proroka Ilije u Miljevini, Crkva Svete Trojice u Ustikolini, Crkva Svetog Đorđa u Vranovini…

Hram u Fočanskoj Jabuci - kolevka pismenosti i riznica običaja

Upravo na ovom tlu, u Fočanskoj Jabuci, u Modrom Polju je podignut i Hram Preobraženja Gospodnjeg, jedna od najstarijih svetinja u čitavoj Hercegovini. Fočanska Jabuka, nekada velika mesna zajednica u opštini Foča, danas je deo novoformirane opštine Ustikolina koja pripada entitetu Federacija BiH. Ova oaza mira, sa svim svojim selima i zaseocima odlikuje se brojnim prirodnim bogatstvima – šumom, voćem, rekama, zemljom za sve vrste kultura…Njen zaštitni znak svakako su čestiti, vredni ljudi i veliki domaćini. Jabuka je sa svih strana okružena planinama i brdima i prostire se na 40 kvadratnih kilometara. Sam centar ima nadmorsku visinu 745 metara.

Gradnja crkve u Jabuci započeta je u jesen 1936. godine a završena je i osveštana na Spasovdan 2. juna 1938. godine. Osim stanovništva fočanskih sela koja su ulazila u sastav ove parohije, oko nje su se okupljali i žitelji pojedinih mesta sa teritorije opština Trnovo i Pale. U ovom hramu su se decenijama obavljala krštenja, venčanja, sa radošću su se dočekivali i proslavljali praznici i zato ta svetinja za narod ovog kraja ima poseban značaj i kulturnu, istorijsku i društvenu vrednost. Okupljanja su bila česta ali je najznačajnije bilo na Preobraženje Gospodnje kada je više stotina ljudi iz bliže i šire okoline znalo da dođe na službu i veselje. Nakon molitvenog obreda, obično je sledio red igre i pesme kao i poučnih priča koje su stariji ljudi govorili mlađima a mlađi opet to prenosili sa generacije na generaciju. Verski život oduvek je bio srž zajedničkog duha u ovim krajevima – ne samo kao puki obred, već kao način života, izvor snage i oslonac u teškim vremenima. Crkva nije bila samo mesto molitve, već i tihi svedok radosti i tuge,  zahvalnosti; ona je tišina koja govori više od reči.

Kako sami meštani vole reći, Hram u Fočanskoj Jabuci je mnogo više od sakralnog objekta. To je mesto blagostanja, utehe i izvor nade. Meštani su složni da svaki posetilac i iskreni vernik koji uđe unutra može osetiti blaženstvo, i kao da dobije neku posebnu, novu energiju koja ga oplemenjuje i čini boljim nego što jeste.  I zaista zidovima ove svetinje odzvanja eho prošlih generacija, u svaku ciglu su uklesane uspomene jednog prohujalog vremena. Svetinje poput Hrama Preobraženja Gospodnjeg nisu samo simboli vere – one su su svedočanstvo sudbine jednog naroda, kulturna i duhovna središta koja su oblikovala i očuvala identitet ovoga kraja kroz vekove.

Za narod fočanske regije, vera nikada nije bila nametnuta ni formalna – ona je disala sa svakodnevicom, bila prisutna u radu, u prazniku, u porodici, u priči uz ognjište. Crkva je bila tačka okupljanja, ali i tačka oslonca – mesto gde se čovek susreće sa sobom, sa drugima i sa Bogom. 

RAZARANJE I OBNOVA HRAMA U JABUCI

Hram Preobraženja Gospodnjeg je u celosti obnovljen 1990. godine a demoliran je i miniran 23. jula 1992. godine, za vreme rata u Bosni i Hercegovini, prilikom napada muslimanskih postrojbi tzv. Armije BiH na sela i zaseoke Fočanske Jabuke. 

Srpsko stanovništvo Fočanske Jabuke doživelo je velika stradanja i tokom Prvog i tokom Drugog svetskog rata a teški zločini počinjeni su i za vreme poslednjeg odbrambeno-otadžbinskog rata koji je vođen u periodu od 1992. do 1995. godine. Srpski narod Foče platio je visoku cenu slobode što se najbolje vidi kroz stradanje civilnog stanovništva tokom sva tri rata. Posledice sukoba koji je vođen devedesetih godina i danas su vidljivi na svakom koraku. Kako se često u narodu kaže, „Srbi Fočanske Jabuke su, ne računajući tursku okupaciju, preživeli i austrougarski teror, i Prvi svetski rat, i muslimanske zločine u Drugom svetskom ratu, ali ovaj poslednji rat nisu uspeli“. Stradanje srpskog stanovništva fočanskog kraja započelo je početkom aprila 1992. a mnoga sela nestala su u plamenu mržnje tokom proleća, leta, jeseni i zime te iste godine. Mnogih zaseoka odavno više nema na geografskoj karti….

Na području Fočanske Jabuke od 1992. do 1995. prilikom napada na srpske zaseoke stradalo je 137 Srba – meštana (civila, žena, dece, starih ljudi, branilaca – pripadnika seoskih straža). Kao najtužniji datum pamti se 23. jul 1992. kada je stradalo najviše meštana. Muslimanske formacije iz okolnih, komšijskih sela ove mesne zajednice kao i iz grada Goražda napali su Fočansku Jabuku i popalili sve što su stigli. Modro Polje, Stojkovići, Podhrid, Račići, Božanovići, Jamići, Jabuka, Kolakovići, Podgrađe, Slavčići, Soćevići, Lokva, Hodžići..- samo su neka od mesta koja su tom prilikom popaljena i razorena. Samo tog dana izgubilo je život četrdeset i troje civila, žena, dece, starih kao i branilaca. U plamenu su nestale mnoge kuće, brojne pomoćne zgrade, društveni i kulturni objekti a miniran je i Hram Preobraženja Gospodnjeg. Muslimanski vojnici sravnili su ovu svetinju, opljačkali i nezakonito prisvojili verske dragocenosti a tokom napada porušen je i spomenik žrtvama iz Prvog svetskog rata a zapaljena je i seoska škola. 

Dejtonom je Fočanska Jabuka pripala Federaciji BiH čime je etničko čišćenje srpskog stanovništva u potpunosti zaokruženo. Mnoge porodice bile su prinuđene da napuste svoja ognjišta i presele se u Foču, Vojkoviće, Istočno Sarajevo i druga mesta. Mnogi su danas rasuti po belom svetu – od Skandinavije, Amerike, Kanade do daleke Australije. Ipak, svoj zavičaj nose u sećanju i u skladu sa svojim mogućnostima pomažu i doprinose! Sva bestijalnost surovog rata ogleda se i u činjenici da su pojedina srpska ognjišta zauvek ugašena, da su mnoge kuće i imanja su zarasla u korov…

Međutim, želja da se vrate na svoja ognjišta i ožive svoje rodno mesto najbolje se videla 2005. kada je prilozima vernika i jedinstvom meštana obnovljen Hram Preobraženja Gospodnjeg. Uvaženi i istaknuti novinar, pesnik, romansijer, izdavač, osnivač i podrucent Prve internet TV „Ljudi govore“ Nedeljko Žugić u svojim reportažama je zapisao „da nije sreo veće kohezivno jedinstvo koje vlada među raseljenim stanovništvom od Jabučana koji su veoma samoorganizovani u sferi neprisilne socijalne akcije“.

Crkveni odbor i boračka organizacija opštine Foča, uz pomoć vlasti opštine Foča i drugih organizacija intenzivno rade na obeležavanju važnih datuma i organizaciji svih neophodnih aktivnosti. Svake godine meštani Fočanske Jabuke okupljaju se na Preobraženje Gospodnje, krsnu slavu hrama. Tako se iz godine u godinu organizuju brojne manifestacije i aktivnosti među kojima je i izložba starih fotografija „Jabuka – svijetle staze zavičaja“ koja je podsetila sve posetioce na nekadašnji život u Jabuci, na području od Previle iznad Ustikoline pa sve do podnožja Jahorine.

HRAM U USTIKOLINI - SVETINJA KOJA JE VASRKSAVALA KROZ RUŠEVINE

Crkvenu opštinu Jabučku iz Ustikoline krasi još jedna velika svetinja a reč je o Hramu Silaska Sv. Duha na Apostole. Gradnja hrama započela je 24. februara 1936. godine na mestu Ćeliji, gde je već bila stara crkva za koju se ne zna pouzdano kada je tačno sagrađena. Temelji za novu crkvu su osvećeni 1. juna 1936. godine a Crkva je osvećena 21/8. juna 1937. godine. Osvetio je mitropolit Petar (Zimonjić). Vernici ovog kraja, duboko vezani za svoju svetinju, uložili su neizmeran trud i ljubav da se hram podigne i sačuva. Njihova vera bila je jača od svake nevolje, a crkveno zvono dugo je odzvanjalo kao znak nade i zajedništva.

Godine 1939. u crkvenoj porti, pored školske zgrade, podignuta je nova zgrada sa tri odeljenja u kojoj je otvorena Srpska čitaonica. Proširenje crkve započeto je februara meseca a završeno marta 1941. godine. Nepun mesec dana po završetku radova nemačke trupe su na Veliki Petak ušle u Ustikolinu. Istorijski izvori beleže da je tokom rata policija u crkvi u Ustikolini uništila sve što se unutar nje nalazilo. Ova svetinja i tokom 1944. godine doživljava novo razaranje pri čemu bivaju do temelja porušeni parohijski dom i sve druge prostorije. Tada su stradale matične knjige, kancelarijski materijal i Letopis crkve jabučke.

Ipak, ni tada vera naroda nije posustala. U najtežim vremenima, kada su zidovi bili srušeni, narod je znao da Crkva živi u njihovim molitvama.

U periodu od 1943. pa do 1945. godine u crkvi u Ustikolini nije bilo službi a prva Liturgija je odslužena 25. marta 1945. godine kada je ujedno i pričešćen narod budući da je u toku bio veliki post. Tada je ujedno započeo proces obnove hrama a crkva je osvećena 2. septembra 1956. godine. Zalaganjem paroha Lazara Vasiljevića na temeljima starog parohijskog doma podignuta je 1967. godine crkvena kuća sa tri prostorije. Gradnja novog parohijskog doma u Ustikolini započela je 1975. a završena je 1977. godine. Radovi na hramu su započeli 1981. da bi četiri godine kasnije bili privedeni kraju. Devedesetih godina postojala je namera muslimanske komande da se hram poruši, ali je hrabrošću srpskih boraca ova ideja na vreme osujećena mada je ipak pretrpeo lakša oštećenja.

Posle potpisivanja Dejtonskog sporazuma Ustikolina je pripala Federaciji BiH što je dovelo do egzodusa i iseljenja srpskog stanovništva zajedno sa sveštenstvom 1995. godine. 

Fočanski narod, kroz vekove ispunjene nevoljama i brojnim iskušenjima, neumorno je čuvao svoje ognjište, zavičaj i običaje, prenoseći ih sa generacije na generaciju kao dragoceni temelj svog identiteta. Snaga zajedništva, duboka vezanost za svoj dom i neugasla vera u bolje sutra opstaju uprkos svim izazovima, barijerama i teškoćama koje su zadesile narod ovog kraja. Ono što danas negujemo, u sećanju i delima, ne samo da oblikuje budućnost novih naraštaja već i čuva, oplemenjuje dušu naroda.

Piše: istoričar, sociolog Igor Mitić