PRIČA O GOLGOTI SRBA IZ VAREŠA I O TOME KAKO JE VRS SPASILA HILJADE HRVATSKIH CIVILA

Na nadmorskoj visini od 829 metara, okružen prirodnim lepotama i brojnim rudnim bogatstvima, smešten je gradić Vareš. Vareš se nalazi u kotlini reke Stavnje a udaljen je 45 kilometara severozapadno od Sarajeva. Okružen je planinama Kapija, Stijene, Zvijezda i Perun. Mesto gde su se vekovima unazad susretale i ukrštale različite kulture, tradicije i običaji prozvano je još od davnina “Malim Rimom” i “Jugoslavijom u malom”. 

U Varešu su prema popisu stanovništva iz 1991. godine relativnu većinu činili Hrvati sa udelom od 40,6 posto, Muslimana-Bošnjaka je bilo 30,23 posto a Srba 16,41 posto. Demografske promene, ratni mortalitet i prisilna migraciona kretanja značajno su promenila etničku sliku te danas imamo situaciju da Bošnjaci čine apsolutnu većinu, dok je udeo Srba doslovno desetkovan. Broj Srba se iz godine u godinu sve više smanjuje a mnoga sela ostala su pusta i nenaseljena. Sagledavajući hronološki stvari iz današnje perspektive, brojni istoričari i analitičari danas ističu da je plan bošnjačkog rukovodstva bio da Vareš "očiste" od Srba i Hrvata i tako stvore potpuno etnički čist grad. Gledajući današnji popis stanovništva, nažalost, može se zaključiti da je bošnjački vojni vrh u toj nameri u velikoj meri i uspeo. 

Golgota srpskog naroda u Varešu nije tako često spominjana tema i ovim događajima možemo pronaći veoma malo informacija i podataka u domaćoj literaturi. Ovde je ratni vihor započeo već u proleće 1992. godine kada se kampanja nasilja nad srpskim stanovništvom prelila iz obližnjeg Sarajeva. Iz Sarajeva u Vareš tada pristiže veliki broj paravojnih formacija koje su delovale u okviru  vojske tzv. Armije BiH. Dešavaju se prvi zločini nad Srbima, a pljačke i uznemiravanja postaju nepodnošljivi te veliki broj Srba u panici i strahu napušta svoje domove.  Mnoga srpska sela ovog kraja bivaju spaljena i opustošena a prognano srpsko stanovništvo tada spas pokušava da pronađe u susednim opštinama i gradovima koji su bili pod kontrolom srpskih snaga poput Ilidže i Ilijaša. Deo Srba privremeno prebivalište pronalazi u hrvatskim selima vareške opštine.

Odnosi Srba i Hrvata u Varešu ostali su korektni i dobrosusedski i najburnijem ratnom periodu. Ti odnosi zasnovani na poverenju i toleranciji, nisu bili ni nalik onima kakvi su postojali npr. u Slavoniji, Dalmaciji, Posavini i drugim delovima bivše SFRJ gde su se vodile teške oružane borbe. Dok se Vareš nalazio pod kontrolom Hrvatskog Vijeća Obrane (HVO) srpsko stanovništvo ali njihova imovina ali i kulturni i sakralni objekti bili su maksimalno zaštićeni, posvedočiće godinama nakon rata brojni Srbi. Nisu zabeleženi nikakvi incidenti niti sukobi na etničkoj osnovi a u Vareš su više puta stizale i grupe prognanih srpskih civila iz Sarajeva i srednje Bosne koji su bili veoma dobro primljeni, zbrinuti i prihvaćeni od strane lokalnog hrvatskog stanovništva.

Nakon egzodusa srpskog stanovništva iz Vareša, glavna meta napada postaju Hrvati. Njihova sela bivaju napadnuta već u leto 1993. godine kada veliki broj ljudi biva primoran da napusti svoje domove. Upravo u tom periodu značajnu ulogu su odigrali pripadnici Vojske Republike Srpske koji su na sve načine pokušali da olakšaju tešku sudbinu hrvatskog stanovništva te surovu realnost učine što podnošljivijom. Hrvatski izvori beleže da je "zbog stalnog straha od muslimansko-bošnjačkog nasilja, krajem avgusta 1993. godine započela evakuacija žena i dece hrvatske nacionalnosti iz ovog grada. Tako je u dva konvoja posredstvom VRS preko srpskih teritorija u Hercegovinu prebačeno ukupno 3.200 dece i žena."

HUMANOST VOJSKE REPUBLIKE SRPSKE U VAREŠU

Zahvaljujući mnogobrojnim humanitarnim akcijama Vojske Republike Srpske još od 1992. je spašeno desetine hiljada života na području Srednje Bosne; civili su uspešno evakusani iz neprijateljskih okruženja, odbranjena su mnoga sela i gradovi a prognanima je pružena sva moguća pomoć. Ta pomoć je pružana svim civilima nezavisno od njihove verske i nacionalne pripadnosti a jedna u nizu takvih akcija humanitarnog karaktera zbila se i u Varešu.

U novembru 1993. godine vojska tzv. Armije BiH je izvršila sveopšti napad na sam grad Vareš zbog čega u egzodus odlazi do tada većinsko hrvatsko stanovništvo. Iz grada u progonstvo odlazi i manji broj Srba koji su ovde ostali. Hrvatsko i srpsko civilno stanovništvo našlo se u velikoj panici i strahu. Odjednom su postali stranci u vlastitome gradu! U strahu za sopstvene živote bivaju prinuđeni da napuste svoja ognjišta, svoj grad u kojem su rođeni, gde su odrasli i gde su proživeli neke od najlepših trenutaka u životu. Među nezaštićenim narodom je vladao pravi haos a Hrvati su posebno strahovali i zbog moguće odmazde budući da su nekoliko dana ranije pojedini pripadnici hrvatske vojske počinili zločin nad Bošnjacima u selu Stupni Do (opština Vareš). 

U tom momentu doneta je odluka da hrvatski civili i vojnici preko srpske teritorije krenu u egzodus ka Kiseljaku.  Rukovodstvo Vojske Republike Srpske je drage volje prihvatilo predlog spremno da pomogne ugroženom stanovništvu a vrlo brzo su se u akciju spašavanja uključili i srpski civili, meštani vareških i sarajevskih sela. 

Više hiljada bespomoćnih hrvatskih civila – žena, dece, starih i mladih, ranjenih i bolesnih uputilo se stazama egzodusa ostavljajući za sobom svoje kuće i stanove, imanja i dragocenosti na milost i nemilost napadačima. Nije bilo ni vremena ni načina poneti sa sobom bilo šta vredno! Nepregledne kolone autobusa, kamiona i automobila prepunih žena i dece jasno su oslikavali tragediju koja je snašla stanovnike ovog kraja. Ipak, najvažnije je bilo spasiti vlastite živote kao i živote najmilijih. Sa civilima su preko srpske teritorije krenuli i mnogi ranjeni vojnici – pripadnici HVO-a, javili su tada reporteri STV-a. Po Varešu su tih novembarskih dana sa položaja tzv. Armije BiH počele da padaju granate koje su pogađale dečija igrališta, kuće, zgrade, crkve što je bilo jasno upozorenje svima koji odluče da ostanu kakva ih sudbina očekuje!

U spas unesrećenom i izgladnelom hrvatskom stanovništvu tada priskače srpska vojska i srpski civili. Ranjenicima i bolesnima je odmah pružena sva medicinska pomoć. Mnoge porodice, žene sa decom su primljene u srpske kuće gde im je ponuđen smeštaj, hrana, lekovi i osnovne namirnice. Omogućen im je prevoz, prevoženi su gde god su želeli. Otvoreni su i privremeni kolektivni centri gde su ljudi primljeni i ugošćeni kao kod svoje kuće o čemu su svedočili i sami Hrvati nebrojano mnogo puta. Gotovo identična situacija dogodila se i na Vlašiću kada je srpska vojska prihvatila više hiljada hrvatskih izbeglica koje je vojska tzv. Armije BiH prognala iz Travnika i Lašvanske doline pruživši im pomoć i smeštaj.

SEĆANJA SRPSKIH VOJNIKA I HRVATSKIH CIVILA NA NOVEMBARSKE DANE

O akciji spašavanje hrvatskog stanovništva, te njihovom zbrinjavanju svoje mišljenje su godinama unazad dali brojni učesnici ovih ratnih događaja. Major Vujadin Popović ispričao je novinarima STV-a te 1993. godine:

- Sam način na koji ih  je primio srpski narod i Vojska Republike Srpske uliva im dodatnu sigurnost u njihovu ličnu bezbjednost i bezbjednost njihovih porodica. Oni bi se tako sigurno željeti osjećati i tamo kad pređu. – rekao je major Popović.

Pukovnik Spasoje Čojić rekao je novinarima STV-a kako su pripadnici Vojske Republike Srpske ispunili svoju misiju i pomogli svima kojima je pomoć bila neophodna:

- Prema našim saznanjima koja su vjerodostojna, obzirom da je Vojska Republike Srpske taj posao krajnje korektno i ljudski obavila i prihvatila hrvatske žene, đecu, iznemogle, starce i prebacila u Kiseljak. Radi se o cifri preko 5000 ljudi…Danas je konačno posljednji konvoj, koga ćemo isto tako uraditi 7. novembra…idemo za Sokolac i iz Sokoca ćemo prebaciti hiljadu žena i đece takođe za Kiseljak. Ja ne znam za slične primjere da je neprijateljski vojnik radio ono što je radi moj vojnik, pripadnik Vojske Republike Srpske u ovih zadnih, da kažem, četiri mjeseca kako su borbe Hrvata i muslimana postale žešće i taj sukob u Bosni i Hercegovini kulminirao - rekao je pukovnik Čojić.

Goran Šehovac, bivši pripadnik vojne policije Ilidžanske brigade Vojske Republike Srpske (VRS), svedočio je više puta o pomoći koju su srpska vojska i policija pružile Hrvatima prilikom evakuacije iz Vareša u jesen 1993. godine. Svedok je rekao da je njegova jedinica dobila naređenje da pomogne pri premeštanju hrvatskih civila iz Vareša ka Kiseljaku. On se, opisao je, u taj proces uključio entuzijastično, noseći hrvatsku decu na leđima i pomažući drugim civilima. Više puta je ponovio da je izuzetno ponosan na svoju ulogu u toj akciji.

Ni hrvatski civili nisu se libili da stanu pred kamere i izraze javno zahvalnost srpskom narodu. Tako je jedna vidno uznemirena Hrvatica rekla novinarima STV-a da želi otići na sever Srbije, u Suboticu, gde ima čak četiri devera, te da u potpunosti veruje Srbima sa kojima je odrasla.

Mladi Hrvat Ivo dodao je da želi otići u Beograd te da su oni u Varešu živeli sa Srbima vekovima i da nikada nisu imali problema sa komšijama.

Ova akcija spašavanja civila jasno oslikava karakter rata i ulogu Vojske Republike Srpske koja se godinama pokušava predstaviti na jedan potpuno drugačiji način. Svedoci smo da je srpski narod zahvaljujući propagandi i netačnim informacijama često bio izložen satanizaciji. Časna odbrana kućnog praga bila je okvalifikovana kao nekakva "agresija" a istina o ovim humanitarnim, odbrambenim akcijama se uporno i danas zataškava, prećutkuje i prikriva kako bi se postojeći mit o "lošim Srbima" i crno-beloj slici rata održao!  Vojska Republike Srpske, stvorena sa jedinim ciljem da odbrani i sačuva srpsko civilno stanovništvo od progona i zločina, pokazala je nebrojano puta svoju humanost, čast i poštenje. Možda je najbolji primer svima nama dao i aktuelni načelnik opštine Vareš - Zdravko Marošević, koji svake godine odaje poštu svim žrtvama. Ovaj ratni veteran, bivši borac Hrvatskog Vijeća Obrane (HVO)  javno je istakao da bi vrlo rado odao počast i srpskim žrtvama, civilima i borcima VRS, te da svaka žrtva zaslužuje poštovanje i pijetet. Njegova izjava naišla je na veliki broj pozitivnih komentara i pohvala.

CRNI BILANS VAREŠKE GOLGOTE 

Prema podacima udruženja žrtava na području Vareša je tokom trajanja rata (1992-1995) život  izgubilo najmanje 120 Srba, civila i branilaca. Najmlađa registrovana žrtva bila je petogodišnja devojčica, dok je najstarija žrtva imala devedeset godina. Najintenzivniji zločini nad Srbima su počinjeni u proleće i leto 1992. godine. Prema podacima Republičkog centra za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica na području Vareša postojali su logori i zatočenički objekti za Srbe. Oni su bili smešteni u podrumu škole u naselju Majdan preko puta železare ali i u mesnom Domu penzionera, te u privatnim kućama. U napadu bošnjačke vojske na grad Vareš početkom novembra 1993. zarobljen je veći broj civila srpske nacionalnosti, uglavnom žena i dece. Republički centar identifikovao je četvoro dece iz porodice Marković koja su 02.11.1993. bila zatočena od strane vojske tzv. Armije BiH u selu Pogar u podrumu jedne porodične kuće. Reč je o Borki (2) i njenom bratu Veliboru Markoviću (6) kao i Milenku (4), te njegovoj sestri Mileni Marković (5). Ova deca su zajedno sa roditeljima i drugim zatočenim civilima bila izložena psiho-fizičkoj torturi a korišćeni su i kao živi štit. Na slobodu su pušteni tek šest meseci kasnije kada su prebegli na srpsku teritoriju. 

Podaci sarajevskih i bošnjačkih organizacija navode kako je tokom i nakon rata došlo do značajne promene etničke slike i strukture srpskih naselja, te kako su četiri većinski srpska sela postala  bošnjačka, a kako je čak šesnaest srpskih sela ostalo potpuno nenaseljeno i ona danas više ne postoje. Takav je slučaj sa npr. mestima Žižci, Samari, Poljanice, Seoci, Letevci, Kunosići, Blaža... Reč je o mestima koja su popaljena i opljačkana i iz kojih je prognano celokupno stanovništvo.  

Nemi svedok srpske patnje svakako je i Crkva Pokrova Presvete Bogorodice u Varešu, jedna od najlepših svetinja u Bosni i Hercegovini. Ova božija kuća ostala je sačuvana i spašena od devastacije zahvaljujući meštanima hrvatske nacionalnosti mada je sa padom grada i ona pretrpela blaža oštećenja.

U periodu od 1993. do 1995. život je izgubilo 109 lica hrvatske nacionalnosti. Među žrtvama je bilo četvoro maloletnika a najstarije žrtve hrvatske nacionalnosti bili su Ivka Vujević (1909), Ivo Pejčinović (1910), Stipo Franjkić (1911) i Ružica Antičević (1913) - svi ubijeni od strane pripadnika tzv. Armije BiH. 

Piše: Igor Mitić